Η γυναίκα στον Ιμπρεσιονισμό

Άρωμα γυναίκας στον ιμπρεσιονισμό

Της ΠΑΡΗΣ ΣΠΙΝΟΥ

Σ’ έναν πίνακα που ο Εντγκάρ Ντεγκά φιλοτέχνησε το 1879 απεικονίζεται ο ζωγράφος Ανρί Μισέλ-Λεβί με μαύρο παντελόνι και λευκό πουκάμισο -τυπική μπουρζουά ενδυμασία εποχής- ανάμεσα σε δύο πίνακές του, ενώ στα πόδια του κάθεται μια γυναίκα με ροζ φόρεμα και κίτρινο καπέλο.
Αν προσέξει κανείς, θα καταλάβει ότι η «γυναίκα» είναι μια πάνινη κούκλα. Ο Ντεγκά, που είχε κατηγορηθεί και για μισογυνισμό, θέλησε να δείξει την κυριαρχία του ζωγράφου πάνω στο μοντέλο του, να αναπαραγάγει το μοντέλο του Πυγμαλίωνα και ταυτόχρονα να κάνει ένα σχόλιο για τη θέση της γυναίκας στο τέλος του 19ου αιώνα.
Ο ιμπρεσιονισμός ήταν η «νέα ζωγραφική» που έφερε στο προσκήνιο και τη «νέα γυναίκα». Γυναίκες ζωγράφοι όπως η Μπερτ Μορισό και η Μαίρη Κάσατ έπαιρναν μέρος στις μεγάλες εκθέσεις του Παρισιού. Έννοιες όπως «γυναικείο φύλο, θηλυκότητα, ερωτισμός» επανεξετάστηκαν, λέξεις όπως «χειραφέτηση» και «ισότητα» άρχισαν να αποκτούν νόημα και οι εξιδανικευμένες, μυθικές Αφροδίτες των κλασικών ζωγράφων οδηγήθηκαν στην πόρτα εξόδου.
Μια ενδιαφέρουσα έκθεση με τίτλο «Γυναίκες στον ιμπρεσιονισμό» που οργάνωσε η Γλυπτοθήκη της Κοπεγχάγης αναλύει τον τρόπο με τον οποίο οι ιμπρεσιονιστές αντιμετώπισαν τη γυναίκα στα έργα τους, εκφράζοντας τις κυρίαρχες απόψεις της εποχής τους.

Προκάλεσαν το κατεστημένο

Ο ιμπρεσιονισμός καλλιεργήθηκε στο Παρίσι, την πρωτεύουσα της κομψότητας, της κουλτούρας και της διασκέδασης. Σε μια εποχή που δρόμοι της γαλλικής πρωτεύουσας άρχισαν να φωτίζονται με ηλεκτρικό ρεύμα και άμαξες μετέφεραν τα καλοντυμένα ζευγάρια στις όπερες και τα καφενεία. Από την άλλη υπήρχαν οι πόρνες που προσπαθούσαν να βγάλουν το μεροκάματο, οι εργάτριες των βιοτεχνιών και οι ανεξάρτητες, μορφωμένες γυναίκες των σαλονιών.
Σ’ αυτά τα μέρη έψαχναν οι ιμπρεσιονιστές τη γυναίκα. Στην καθημερινότητα. Όπως έγραφε κι ένας διανοούμενος της εποχής, «ίσως κάποια μέρα η ζωντανή γυναίκα με την ανασηκωμένη μυτούλα θα ξεπεράσει την ελληνική Αφροδίτη από μάρμαρο, με την ίσια μύτη και το βαρύ πιγούνι».
Οι πρωτοπόροι ιμπρεσιονιστές, όπως ο Εντουάρ Μανέ, ήθελαν να εκφράσουν ευθέως τη ρήξη τους με τον κλασικισμό. Στο «Πρόγευμα στη χλόη», που είχε προκαλέσει την ηθική της εποχής του, ζωγράφισε ένα τυπικό αναγεννησιακό τοπίο και έβαλε μια γυμνή γυναίκα να κάθεται άνετα ανάμεσα σε δύο κοστουμαρισμένους άντρες. Εξίσου προκλητική θεωρήθηκε και η γνωστή «Ολυμπιά», όπου ο Μανέ παράφρασε την «Αφροδίτη του Ουρμπίνο» του Τισιανού και τα θέματα με οδαλίσκες. Η δική του γυναίκα είναι επίσης γυμνή, αλλά μοντέρνα, και κοιτάζει κατάματα τον θεατή, σαν να θέλει να προσφέρει τον εαυτό της με αφοπλιστική ειλικρίνεια. Ο ίδιος ζωγράφος, πάλι, με τη «Νανά» του έβαλε τον θεατή στο μπουντουάρ, την ώρα που η μούσα του δένει τον κορσέ της και κοιτάζεται φιλάρεσκα στον καθρέφτη.
Η φύση και οι αντανακλάσεις του φωτός πάνω στο τοπίο ήταν από τα αγαπημένα θέματα των ιμπρεσιονιστών. Ποιος δεν έχει θαυμάσει το πορτρέτο της συζύγου και του γιου του Κλοντ Μονέ, που ο ίδιος φιλοτέχνησε στην εξοχή; Η σύζυγός του Καμίλ στέκεται σε έναν γαλαζοπράσινο λόφο και κρατάει ομπρέλα, ενώ ο αέρας ανακατεύει τα μαλλιά και το φουστάνι της σε μια σύνθεση που, όπως έχει επισημάνει ο Μαλαρμέ, «δίνει υπόσταση στη διαφάνεια του ανέμου».
*Στο «Γυμνό στο φως του ήλιου» ο Ογκίστ Ρενουάρ ζωγράφισε μέσα σε έναν κήπο μια γυναίκα με λυτά καστανά μαλλιά, σφιχτά στήθη και γλυκό χαμόγελο. Οταν το έργο παρουσιάστηκε στη Δεύτερη Εκθεση των Ιμπρεσιονιστών, το 1876, οι κριτικοί αποφάνθηκαν ότι «ο κορμός μιας γυναίκας δεν είναι μια μάζα από κρέας σε αποσύνθεση», ενώ οι πιο σεμνότυφοι πρότειναν να «μπει ένα πέπλο πάνω από την Αφροδίτη του Ρενουάρ».
*Ο Ντεγκά προχώρησε πιο πέρα, παρουσιάζοντας τις γυναίκες της διπλανής πόρτας ενώ παίρνουν το μπάνιο τους, σκυφτές, καθιστές, σε πόζες «διόλου αισθησιακές»: «Η γυναίκα την οποία ζωγραφίζει έχει κάτι το ζωώδες», έγραφαν οι κριτικοί, προσάπτοντάς του ότι δεν κάνει ζωγραφική, αλλά «πραγματεία για τα ζώα». Σ’ αυτά τα συμπεράσματα συντέλεσε και η «ανάγνωση» του διάσημου έργου του «Η μικρή, 14χρονη χορεύτρια», η οποία έχει μεν χαριτωμένη πόζα, αλλά κι ένα προφίλ… μαϊμουδίτσας.
Οι ιμπρεσιονιστές «έδεσαν» τη γυναίκα με τη φύση. Ο Πισαρό ζωγράφισε γυναίκες ξαπλωμένες στο γρασίδι, η Μπερτ Μορισό τις τοποθέτησε δίπλα στο ποτάμι, ενώ δεν παρέλειψε και τα ανιαρά τους καθήκοντα, όπως το άπλωμα των ρούχων, πάντα σε ανοιχτό χώρο. Οι στιγμές μητρότητας, όπου οι μητέρες φροντίζουν τα μωρά τους σε καταπράσινους κήπους εναλλάσσονται με στιγμές φλερτ στα δημόσια παγκάκια.
Οι ερωτικές δοσοληψίες συνεχίζονται και σε κλειστούς χώρους: Ο Ρενουάρ με τη «Συζήτηση» ζωγράφισε την προσέγγιση μεταξύ αντρών και γυναικών σε ένα καφενείο αλλά και στην όπερα με το έργο του «Θεωρείο θεάτρου», όπου αφηγείται ένα σενάριο: Η γυναίκα έχει κατεβάσει τα κιάλια και μας κοιτάζει, ενώ ο άντρας δίπλα της κοιτάζει με κιάλια το έργο, όμως ταυτόχρονα της ρίχνει κλεφτές ματιές.
Όταν οι ιμπρεσιονιστές κλείνουν τις μούσες τους σε εσωτερικούς χώρους, φροντίζουν να τονίζουν την πολυτέλεια του αστικού σπιτιού, ενώ μέχρι σήμερα μας δίνουν πληροφορίες για τη μόδα της εποχής στην ένδυση -φορέματα μακριά με βαριά υφάσματα- και στη διακόσμηση, όπου υπάρχουν επιρροές από το νεόφερτο τότε λουλουδάτο ιαπωνικό στιλ. Συνήθως ξαπλωμένες αναπαυτικά σε καναπέδες, οι γυναίκες αυτές θέλουν να αποδείξουν ότι είναι σκεπτόμενα όντα: στο έργο του Ρενουάρ «Η κυρία Κλοντ Μονέ», η σύζυγός του διαβάζει. Και στον πίνακα «Διαβάζοντας τη «Λε Φιγκαρό»» η Κάσατ απεικονίζει τη «διανοούμενη» μητέρα της.
Το έργο του Μανέ «Πορτρέτο της Ζαν Ντιβάλ. Η ερωμένη του Μποντλέρ ξεκουράζεται» (1862) θεωρείται από τα ορόσημα του ιμπρεσιονισμού.
Η Ντιβάλ είναι μια κρεολή με μαύρα μαλλιά και μάλλον στυφό ύφος. Φοράει ένα κρεμ φόρεμα που κυριαρχεί στη σύνθεση, ενώ η στάση της στον καναπέ είναι άβολη. Το έργο δεν θεωρείται μόνο ένα σχόλιο για την τέχνη του πορτρέτου, είναι κι ένας διάλογος ανάμεσα στον Μανέ και στο έργο του Μποντλέρ για την αισθητική με επίκεντρο τη «Μαύρη Αφροδίτη», η οποία απέχει πολύ από την κλασική ομορφιά.
«Οι γυναίκες δεν είναι πλέον διακοσμητικά, άβουλα πλάσματα», έγραφε ένας διορατικός κριτικός της εποχής. «Ένα γυναικείο πορτρέτο θα πάψει να είναι ένα ταμπλό και θα γίνει ένα φανερό, αναλυτικό και ιδεαλιστικό ντοκουμέντο».